1. Wstęp
Egzekucję świadczeń wynikających ze stosunków cywilnoprawnych regulują przepisy Ustawy z dn. 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm., dalej „kpc”), a dokładnie – części trzeciej, począwszy od art. 758. Sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów rejonowych i działających przy nich komorników.
W postępowaniu egzekucyjnym stronami są dłużnik egzekwowany oraz wierzyciel egzekwujący. Organ egzekucyjny dokonuje czynności na pisemny wniosek wierzyciela; zasadą jest więc związanie organu żądaniem strony. Innymi słowy, poza kilkoma określonymi wyjątkami, ani sąd, ani komornik nie podejmują czynności z urzędu.
Trzeba tutaj poczynić pewną ogólną uwagę, a mianowicie: przepisy Kodeksu postępowania cywilnego są bardzo formalistyczne, sztywne i co do zasady nie dopuszczają wykładni ani zwężającej, ani rozszerzającej. Należy je zawsze interpretować ściśle. Zwłaszcza w postępowaniu egzekucyjnym organy są silnie związane dyspozycjami przepisów i wnioskami stron, zaś komornik generalnie nie posiada kompetencji do oceny stanu faktycznego i zasadności roszczeń.
Podstawą do wszczęcia egzekucji jest tzw. tytuł wykonawczy. Tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny opatrzony klauzulą wykonalności. Istnieje ograniczony katalog tytułów egzekucyjnych, takim dokumentem może być:
– prawomocne orzeczenie sądu bądź referendarza sądowego (dotyczy również orzeczeń nieprawomocnych objętych rygorem natychmiastowej wykonalności);
– ugoda sądowa;
– akt notarialny, na mocy którego dłużnik dobrowolnie poddaje się egzekucji;
– bankowy tytuł egzekucyjny (umowa zawarta z bankiem, na mocy której dłużnik dobrowolnie poddaje się egzekucji świadczeń wynikających z czynności prawnej zawartej z tymże bankiem).
Klauzulę wykonalności zasadniczo nadaje sąd I instancji, w której sprawa się toczy bądź sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika. Poza nielicznymi wyjątkami, taką klauzulę nadaje się wyłącznie na wniosek wierzyciela. W postępowaniu klauzulowym nie bada się zasadności tytułu egzekucyjnego; wniosek taki rozpoznawany jest niezwłocznie, a jego pozytywne rozpoznanie zależne jest wyłącznie od tego, czy przedstawiony dokument w istocie jest tytułem wykonawczym, oraz czy spełniono wymogi formalne (tj. oznaczenie stron, sądu, do którego wniosek się składa, oznaczenie rodzaju pisma, osnowę, odręczny podpis strony lub pełnomocnika, wymienienie załączników). Wniosku nie trzeba nawet uzasadniać. Należy jednak wnieść opłatę kancelaryjną w wysokości 6 zł za każdą stronę wyroku, jeśli tytuł wykonawczy ma zostać wydany na podstawie odpisu z akt sprawy. Jeśli wierzyciel dysponuje oryginałem orzeczenia, wniesienie opłaty nie jest konieczne – sąd lub referendarz przybije pieczęć na dołączonym do wniosku oryginale.
2. Wszczęcie egzekucji
Egzekucja inicjowana jest przez skierowanie do właściwego komornika wniosku o jej wszczęcie. W przypadku egzekucji z innych składników majątkowych, niż nieruchomość, wierzycielowi przysługuje prawo wyboru komornika, w przeciwnym wypadku – właściwy miejscowo jest ten komornik, w którego rewirze znajduje się nieruchomość.
Wniosek zawiera wskazanie składników majątku, z którego egzekucja ma być przeprowadzona (ruchomości, nieruchomości, rachunki bankowe, wynagrodzenie za pracę, wierzytelności itd.). Wierzyciel ma prawo wskazać różne składniki majątku – komornik zobowiązany jest wówczas z alternatywnych sposobów egzekucji wybrać ten, który jest dla dłużnika najmniej uciążliwy i wystarczający na pokrycie długu. Nie stosuje się przykładowo egzekucji z nieruchomości, jeśli dług ma wysokość 1500 zł.
Jak wskazano wcześniej, komornik nie będzie badać zasadności tytułu wykonawczego – jest związany tym, co w tytule wykonawczym jest stwierdzone i nie ma prawa zastanawiać się np., czy sąd wydał wyrok słuszny i sprawiedliwy.
3. Egzekucja ze zwierząt
Zgodnie z art. 1 Ustawy z dn. 21.08.1997 r. o ochronie zwierząt, zwierzę nie jest rzeczą, lecz istotą czującą, zdolną do odczuwania cierpienia. Jednocześnie w sprawach nieuregulowanych w tejże ustawie, do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy ruchomych.
Uzasadnienie dla takiego jest następujące: o ile dokonano tzw. dereifikacji zwierząt (aczkolwiek zakresem przedmiotowym Ustawy o ochronie zwierząt objęto jedynie zwierzęta kręgowe), uwzględniono również potrzebę obrotu gospodarczego nimi. Brak zastrzeżenia, że w szczególności w stosunkach cywilnoprawnych do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy o ruchomościach, oznaczałby, że po pierwsze – nikt nie mógłby być właścicielem zwierzęcia, po drugie – jakakolwiek czynność prawna mająca za przedmiot transakcji żywe zwierzę kręgowe, byłaby z mocy prawa nieważna.
Wskazać oczywiście należy, że prawo własności wobec zwierzęcia jest mocno ograniczone (właściciel np. nie może zwierzęcia zwyczajnie zabić, o ile nie występują dodatkowe przesłanki uzasadniające uśmiercenie; obowiązany jest również zapewnić mu opiekę, schronienie i środki niezbędne do prawidłowego życia i rozwoju), jednak zakazywanie kupna np. psa z zarejestrowanej hodowli byłoby nieracjonalne.
Właśnie z potrzeby uregulowania stosunków cywilnoprawnych związanych ze zwierzęciem, większość przepisów odnoszących się wprost do zagadnienia nabycia własności zwierzęcia, jego zbycia bądź innej utraty tegoż prawa, nakazuje stosowanie przepisów o ruchomościach – ale jedynie odpowiednio, czyli – w sposób uwzględniający potrzeby zwierzęcia i jego dobrostan.
W procedurze egzekucyjnej istnieje przepis art. 8441 kpc, który stwierdza, co następuje:
Przepisy dotyczące egzekucji z ruchomości stosuje się odpowiednio do egzekucji ze zwierząt, jeżeli nie jest to sprzeczne z przepisami dotyczącymi ochrony zwierząt.
Lektura wskazanego przepisu pozwala wysnuć kilka wniosków. Po pierwsze, egzekucja wierzytelności pieniężnych ze zwierząt istotnie jest dopuszczalna. Po drugie, stosuje się do niej przepisy dotyczące egzekucji z ruchomości, ale – tylko odpowiednio, a nie wprost. Po trzecie – egzekucja jest niedopuszczalna, jeśli miałaby uchybić przepisom dotyczącym ochrony zwierząt, przy czym zauważyć należy, że art. 8441 kpc ma nieco szerszy zakres przedmiotowy, niż Ustawa o ochronie zwierząt – dotyczy on bowiem również zwierząt bezkręgowych, które także mogą mieć wartość ekonomiczną, ale oczywiście mogą podlegać ochronie na mocy innych ustaw, prawa wspólnotowego lub ratyfikowanych umów międzynarodowych (np. tzw. Konwencja Waszyngtońska CITES).
Art. 8441 kpc jest niezwykle nietypowy; jego konstrukcja, w tym zawarta klauzula odsyłająca do właściwie wszystkich obowiązujących w Polsce aktów normatywnych, które choćby marginalnie nawiązują do kwestii związanych z ochroną zwierząt (zasadnie można argumentować, że zaliczyć do takich regulacji należy np. niektóre akty z zakresu prawa weterynaryjnego), wskazuje, że stosować ten przepis należy niezwykle ostrożnie i z należytą rozwagą. Nie ulega wątpliwości, że inaczej niż w typowych sprawach egzekucyjnych, organ ma wręcz obowiązek analizować każdy przypadek odrębnie i ocenić zarówno uwarunkowania prawne, jak i faktyczne. Na podstawie samej tylko Ustawy o ochronie zwierząt można wskazać kilka dyrektyw postępowania ze zwierzętami, tj. nakaz humanitarnego traktowania, tj. takiego, które uwzględnia jego potrzeby oraz zapewnia mu ochronę i opiekę, jak również zakaz zadawania bólu lub cierpień (również psychicznych) itd. Można wskazać 2 generalne przesłanki ograniczeń egzekucji ze zwierzęcia:
– ze względu na dobro zwierzęcia;
– ze względu na ograniczenie obrotu prawnego, wynikające wprost z przepisów prawa (dotyczy przykładowo zwierząt dzikich utrzymywanych w ogrodach zoologicznych, czasem przez osoby prywatne w celu zapewnienia rehabilitacji i leczenia – na podstawie zezwolenia stosownego organu).
Podkreślić należy, że w zakresie znaczeniowym słowa „zwierzę” znajduje się olbrzymia ilość gatunków istot, które potencjalnie mogą być obiektem obrotu prawnego. Posługując się przykładem dość skrajnym: trudno jest zakładać, że pająk lub skorpion odebrany właścicielowi na skutek przeprowadzonej licytacji będzie za nim tęsknił. Z całą pewnością nie będą odczuwać dyskomfortu sprzedane w drodze licytacji karpie ze stawu hodowlanego – które mogą mieć przecież wysoką wartość ekonomiczną, a egzekucja potencjalnie zapewni zaspokojenie wierzyciela. Natomiast w przypadku zwierząt o bardziej rozwiniętym układzie nerwowym, zwłaszcza psów, kotów, fretek oraz podobnych zwierząt towarzyszących, można ostrożnie spekulować, że w rażącej większości przypadków odebranie ich dotychczasowemu właścicielowi będzie dla nich olbrzymią traumą – przy oczywistym założeniu, że prawny opiekun się nad nimi nie znęcał, nie zaniedbywał ich itp. Zerwanie takiej więzi emocjonalnej jest okolicznością, która wskazuje na naruszenie (choćby nieumyślne) przepisów Ustawy o ochronie zwierząt. Z tego względu na komorniku ciąży wręcz obowiązek rzetelnej oceny stanu faktycznego, aby uniknąć działania sprzecznego z prawem.
4. Środki prawnej ochrony, czyli jak obronić się przed egzekucją
W procedurze egzekucyjnej istnieją dwa środki ochrony dłużnika bądź osób trzecich przed działaniami naruszającymi ich prawa. Są to skarga na czynności komornika oraz powództwo przeciwegzekucyjne.
Skarga na czynności komornika przysługuje na działanie bądź zaniechanie komornika; wskazać należy, że w tym przypadku kwestionuje się nie zasadność tytułu wykonawczego, lecz jedynie czynności zmierzające do jego realizacji. Skarga taka przysługuje zawsze – chyba że ustawa wprost ją wyłącza. Może ją złożyć dłużnik, wierzyciel bądź osoba trzecia, jeśli czynności komornika naruszają wprost ich interes prawny bądź mu zagrażają. Podstawą skargi może być naruszenie przepisów proceduralnych. Skargę wnosi się do sądu rejonowego, w którego rejonie prowadzona jest egzekucja.
Skarga musi odpowiadać ogólnym formalnym wymogom pisma procesowego, tj.:
– zawierać oznaczenie sądu, do którego jest skierowana i sygnatury sprawy;
– zawierać oznaczenie stron, ich pełnomocników;
– zawierać oznaczenie rodzaju pisma;
– zawierać osnowę (tj. wniosek o uchylenie lub zmianę czynności; można zawrzeć również wniosek o zawieszenie postępowania lub jedynie wstrzymanie wykonania czynności);
– wymieniać załączniki;
– być opatrzone podpisem strony, jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika.
Oprócz tego, skarga powinna wskazywać konkretną czynność komornika, której dotyczy oraz zawierać uzasadnienie. W uzasadnieniu należy zawrzeć przesłanki faktyczne i prawne, które mogą służyć wykazaniu, że działanie komornika jest sprzeczne z prawem oraz że narusza bądź zagraża naruszeniem praw strony bądź osoby trzeciej.
Dodatkowo skarga podlega opłacie w wysokości 100 zł. Trzeba również do sądu przesłać odpowiednią ilość jej kopii – po jednej dla każdego uczestnika postępowania i organu.
Tutaj następująca uwaga: z reguły przy egzekucji ze zwierząt, samo zajęcie nie musi oznaczać bezpośredniego naruszenia przepisów chroniących dobrostan – ponieważ zwykle zwierzę pozostaje pod dozorem właściciela. Dopiero skuteczna licytacja, przysądzenie własności i przekazanie zwierzęcia osobie trzeciej zrodzić może skutek w postaci cierpienia zwierzęcia. Niezależnie jednak od tego, można skarżyć zajęcie zwierzęcia domowego jako zagrażające prawom strony, ponieważ prowadzi bezpośrednio do licytacji.
Reasumując, w przypadku zajęcia zwierzęcia domowego należy argumentować, że dana czynność, poprzez pominięcie dyspozycji przepisów ustawy o ochronie zwierząt nakazujących m.in. humanitarne i uwzględniające potrzeby zwierzęcia traktowanie, w istocie narusza artykuł 8441 Kodeksu postępowania cywilnego – oraz wykazać, w jaki sposób licytacja zagrozi dobru zwierzęcia.
Niezwykle istotne jest dochowanie terminów do wniesienia takiej skargi, ponieważ wniesienie jej po terminie skutkować będzie postanowieniem o odrzuceniu. Termin ten wynosi 7 dni od dnia:
– dokonania czynności – gdy skarżący był przy czynności obecny lub był zawiadomiony o jej terminie;
– zawiadomienia o dokonaniu czynności – dotyczy sytuacji, w której czynność została dokonana bez uprzedniej wiedzy skarżącego;
– dowiedzenia się o dokonaniu czynności – w braku zawiadomienia.
Z reguły przy egzekucji ze zwierzęcia będziemy mieli do czynienia z tą pierwszą sytuacją.
Powództwo przeciwegzekucyjne przyjmuje dwie postaci:
- Tzw. powództwo opozycyjne – dotyczy sytuacji, w której dłużnik zmierza do ograniczenia zakresu wykonalności tytułu wykonawczego, względnie – całkowitego pozbawienia go wykonalności. Podstawą dla takiego powództwa są przesłanki, które powodują, że tytuł wykonawczy jest niezgodny z obiektywnym stanem faktycznym. Najprostszym przykładem jest uiszczenie całości długu przez dłużnika już po zapadnięciu prawomocnego wyroku, a przed wszczęciem egzekucji. Powody, dla których tytuł wykonawczy może być pozbawiony wykonalności w całości lub części, są różne, a ich dokładny katalog zawiera art. 840 kpc.
- Tzw. powództwo ekscydencyjne – gdy egzekucja kierowana jest do składnika majątku nie będącego własnością dłużnika, lecz osoby trzeciej (np. pies, którym dłużnik tymczasowo się opiekuje na prośbę znajomego). Komornik nie będzie bowiem sprawdzać, czy przedmioty (lub zwierzęta) znajdujące się we władaniu dłużnika są, czy nie są jego własnością – powinien to wykazać zainteresowany. Dodać należy, że nie tylko własność, lecz również ograniczone prawa rzeczowe (np. zastaw) podlegają takiej ochronie.
Oba te powództwa inicjowane są przez pozew, skierowany przez osobę uprawnioną przeciwko wierzycielowi. W sytuacji, gdy dłużnik przeczy prawu osoby trzeciej wnoszącej powództwo ekscydencyjne – ta osoba powinna pozwać łącznie dłużnika i wierzyciela.
W istocie oba powództwa zmierzają do ustalenia pewnego stosunku prawnego. Wyrok sądu orzekającego w sprawie z takiego powództwa jest podstawą bądź do pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności (sytuacja nr 1) bądź wyłączenia niektórych przedmiotów z egzekucji (sytuacja nr 2).
Powództwo opozycyjne można wnieść w ciągu trwania egzekucji, przy powództwie ekscydencyjnym osobę trzecią wiąże termin miesiąca od dowiedzenia się przez nią o naruszeniu prawa przez skierowanie egzekucji do określonych przedmiotów. Sądem właściwym jest na ogół sąd, w którego rejonie egzekucja jest prowadzona – chyba, że nie została jeszcze wszczęta; wówczas właściwym miejscowo jest sąd właściwości ogólnej wierzyciela.
Pamiętać należy, że złożenie pozwu – a także wniesienie skargi na czynności komornika – same z siebie nie wstrzymują postępowania egzekucyjnego. Dlatego też przy okazji podejmowania jakichkolwiek środków ochrony prawnej konieczne i niezbędne jest złożenie wniosku o zawieszenie postępowania.
Podsumowując, skarga na czynności komornika przysługuje na uchybienia formalne organu egzekucyjnego, czyli naruszenie procedury egzekucyjnej; powództwa przeciwegzekucyjne natomiast mają za zadanie wykazać bezpodstawność całej egzekucji.
5. Uwagi końcowe
Analizując dotychczasową praktykę w podobnych sprawach, wskazać warto, iż z reguły kierowanie egzekucji do zwierząt domowych jest jedynie psychologicznym środkiem nacisku na dłużnika. W rzeczywistości wartość ekonomiczna zwierzęcia najczęściej jest nieproporcjonalnie niska w stosunku do wartości emocjonalnej, jaką ma ono dla swojego właściciela.
Podkreślić należy, że mimo wszystko, w zależności od okoliczności, zajęcie domowego psa lub kota może być postrzegane jako zachowanie wyjątkowo nieetyczne, a nader często również sprzeczne z przepisami procedury cywilnej, jak wykazano powyżej.
Nie ulega wątpliwości, że odłączenie zwierzęcia od osób, z którymi przebywa od wielu lat, może być dla niego potencjalnie straszliwym doświadczeniem. Równie wielką traumą może być dla jego opiekunów – pod warunkiem, że nie traktują swojego zwierzęcia przedmiotowo.
Pozostaje jeszcze pytanie o dopuszczalność ewentualnego uczestnictwa organizacji społecznej, której statutowym celem jest ochrona zwierząt, w postępowaniu, innymi słowy – czy organizacja taka może za zgodą dłużnika wytoczyć powództwo opozycyjne na jego rzecz. Niestety, przepisy procedury cywilnej wskazują, że taka możliwość dotyczy wyłącznie spraw o alimenty, ochronę środowiska, ochronę konsumentów, ochronę praw własności przemysłowej, ochronę równości oraz niedyskryminacji, a także w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
Piotr Piotrowski 13.03.2013 r.